Yuqori patogenli parranda grippi (HPAI) — H5 va H7 subtipiga mansub ortomiksoviruslar keltiruvchi zoonoz kasallik. 2024‑yilda O‘zbekiston Qishloq xo‘jaligi vazirligi ma’lumotiga ko‘ra, 3 ta viloyatda yovvoyi qushlar orqali kiritilgan H5N1 o‘chog‘i qayd etildi; iqtisodiy zarar 1,8 mlrd UZS. Maqsad: AI kirishini to‘xtatish, tashish‑sotish karantini va qat’iy emlash protokoli.
Parranda grippi: Virus biologiyasi va uzatish yo‘llari
- Reservuar — suv‑botqoqlik yovvoyi qushlari (anseriformes, charadriiformes).
- Uzatish — najas‑og‘iz va aerogen tomchi (≤ 5 µm).
- Atrof muhitda barqarorligi: suvda 17 °C da 30 kun, 4 °C da 90 kun; quruq go‘ngda 20 °C da 30 kun.
Minimal infeksiya dozasi (MID₅₀) — 10³ EID₅₀ broyler jo‘ja uchun [[Swayne & Koch, 2023, Avian Dis. 67:345‑357]].
Risk baholash va bioxavfsizlik zonalari – Parranda grippi
| Zona | Ta’rif | Ruxsat etilgan harakatlar |
|---|---|---|
| Qizil | Haddan tashqari xavf (3 km radiusdagi AI o‘chog‘i) | Parranda va tuxum harakati taqiq, 21 kun qat’iy karantin, kirish‑chiqishda dezbaryer (1 % Virkon‑S) |
| Sariq | 3–10 km tampon zona | Nazorat ostida so‘yish, nazoratli jo‘ja kiritish, 10 % selektiv serologiya |
| Yashil | Nazoratli zona (> 10 km) | Normal operatsiya, lekin xabar berish (reporting) 24 soat |
Bioxavfsizlik 12‑bandli chek‑list (O‘zbekiston Vetxizm Qoidasi № 17, 2023) bo‘yicha baholash.
Emlash strategiyasi – Parranda grippi
Vaktsina turlari
| Tur | Tarkib | Antijen miqdori | Immunitet davomi |
|---|---|---|---|
| Inaktiv – H5N1 Re‑11 | Oilaviy emuls., mineral yog‘ | 32 HA birlik | ≥ 6 oy |
| Inaktiv – bival. H5/H7 | Sevimli neft emuls. | 28 HA birlik har bir subtip | ≥ 5 oy |
| Vektorlashgan (H5 gene + rHVT) | ND‑IB hinterkoste | — | ≥ 9 oy (ilk kun) |
Dastur (broyler va tuxumkor) – Parranda grippi
| Yosh, kun | Broyler | Tuxumkor |
|---|---|---|
| 1 | rHVT‑H5 (SC, 0,2 ml) | rHVT‑H5 ± ND‑IB (SC) |
| 14 | — | Inakt. H5N1 0,5 ml IM |
| 28 | Inakt. H5N1 0,3 ml IM (faqat sariq zona) | — |
| 110 | — | Inakt. bival. H5/H7 revak. |
Antitel monitoring — HI test ≥ 6 Log₂ himoya sifatida qabul qilinadi.
Parranda grippi: Karantin protokoli
Tashishdan avval
- Pre‑move inspection – klinik belgi yo‘qligi, 5 % serologik lot.
- Disinsektsiya – transport ichki yuzasi 0,5 % QAC + 0,3 % glutaral.
Kelgach
- Arrival stand‑down 30 min — kirish zona “Grey area”.
- PCR pooling (5 jo‘ja/Swab) < 4 ct — manfiy.
- 48 soat karantin yashil zona; ozuqa va suv alohida liniyada.
Kasallik o‘chog’i paydo bo‘lsa
| Vaqt | Chora | Izoh |
|---|---|---|
| 0–24 soat | G‘ayritabiiy o‘lim — Vetkomga xabar | 10 bosh / laboratoriya |
| 24–48 soat | Qat’iy karantin, sanitar so‘yish (dep‑pop) | O‘zbek. MK 106‑modda |
| 0–7 kun | Dezinf. 2 bosqich (formalin + QAC) | T< 20 °C — idxloor 0,5 % |
| 21 kun | Tovuqsiz muddat (down‑time) | Kemiruvchi nazorati |
Laboratoriya tashxis protokoli
- Real‑time RT‑qPCR: M gen segment (Ct ≤ 36 → pozitiv).
- Virus izolyatsiya: SPF–embrion (9–11 kun); allantoik suyuqlikda HA ≥ 128 → HPAI ehtimoli.
- Sekvens‑tip: HA cleavage site – «RRKR*GLF» polybasic bo‘lsa HPAI.
Xavf kommunikatsiyasi va ishchilar salomatligi
- N95 respirator, S5 PVC etik, ko‘zoynak.
- Ishchilarning grippga qarshi (A/H1N1) yillik vaktsinatsiyasi.
- Tizimli trening: 6 oyda bir marotaba «table‑top exercise» (FT + Vet).
- O‘choq paytida — Tamiflu® 75 mg / kun (5 kun) prophylaxis.
Iqtisodiy modellash (1 000 bosh ferma)
- Emlash tannarxi: rHVT $0,16 + H5N1 $0,07 = $0,23 (≈ 2 690 UZS)/bosh.
- Karantin infratuzilma: dezbaryer + grey‑area = 9,2 mln UZS (bir martalik).
- O‘choq (worst‑case) ziyon: depop + toz. = 74 mln UZS (2024 o‘rtacha).
- ROI emlash: agar AI xavf ehtimoli > 4 % → emlash to‘liq qoplanadi.
Xulosa
AI profilaktikasining asosiy ustunlari — likvid barer (dez), qat’iy emlash va uch bosqichli karantin. rHVT asosidagi boshlang‘ich vaktsina + inaktiv H5N1 revaksinatsiyasi ko‘proq immunitet davomiylik beradi, iqtisodiy va sog‘liq nuqtai nazaridan optimal hisoblanadi.
Aloqa: vet@parrandachi.com | +998 90 190‑55‑59
Manbalar: Swayne & Koch (2023); O‘zbekiston VK Qoidasi № 17 (2023); FAO/AEMP AI Technical Update 2024; WOAH Manual Chapter 3.3.4.
