Iyul–avgust oylarida O‘zbekiston tekislik hududlarida kunduzgi harorat ko‘pincha 40 °C dan oshadi. Tovuqxonada ichki T > 30 °C bo‘lsa, broylerlarda o‘sish 12 % gacha, tuxumkorlarda tuxum qo‘yish 10–15 % gacha pasayadi [[FAO Heat Stress Factsheet 2023]]. Sun’iy tunnel ventilyatsiya va evaporativ sovutgichlar samarali, biroq elektr va suv tannarxi o‘sib borayotgan sharoitda tabiiy ventilyatsiyani maksimal darajada ishga solish – energiya tejashning asosiy yo‘li.
Maqsad: tovuqxona ichki haroratini tashqi muhitdan 3–5 °C yuqorida ushlab, CO₂ < 3 000 ppm va NH₃ < 10 ppm chegarada saqlash.
Ventilyatsiya: Aerodinamik asoslar
- Shamol bosim differensiali (ΔP): ΔP ≈ 0,5 ρ · V², bu yerda ρ = 1,2 kg/m³; 3 m/s shamolda ΔP ≈ 5,4 Pa.
- Chimney effekt (tabiiy ko‘tarilish): ΔP ≈ ρ g Δh(1/Tᵢ – 1/Tₒ). 5 m tutash balandlikda, ichki‑tashqi ΔT = 5 °C → ΔP ≈ 2,1 Pa.
- Havo almashinuvi (Q): Q = C_d · A · √(2 ΔP/ρ). C_d – oqim koeff. (~0,6). Demak, 1 m² tom lyuk + 3 m/s tashqi shamolda Q ≈ 3 000 m³/soat.
O‘rtacha broyler zichligida minimal talab ≈ 2 m³ h⁻¹ kg⁻¹. 35 kun, 2,3 kg Ross 308 = 2,3 kg × 2 = 4,6 m³ h⁻¹ boshiga. 1 000 bosh fermaga 4 600 m³ h⁻¹ kerak → 1 m² tom lyuk yetarli.
Ventilyatsiya: Inshoot orientatsiyasi va yelvizak dizayni
- Shimol‑janub o‘qi – yon devorlarga tushadigan quyosh begruzi, oqimga to‘sqinlik qilmaydi.
- Yon devor inlets: umumiy maydon = pollining ≥ 5 %, balandlik 1,2–1,4 m.
- Tochka oralig‘i: 2,5–3 m.
- Flap 35° ichkariga: havo yuqoriga yo‘naltirib, qush zonasiga to‘g‘ridan‑to‘g‘ri chirmaydigan oqim.
- Tom ridge vent: kenglik ≥ 1/40 tom uzunligi; ikki tomonlama «goose‑wing» lyuk.
- Ko‘tarilgan kirish galereyasi (wind‑porch): eshik oldida 1 m chuqur, 2 m keng portik – eshik ochilganda shu portik turbulent «burma»ni pasaytiradi, chang va par haydaladi.
Tovuqxona Ventilyatsiya: Qulay iqlim uchun tabiiy sovitish hiylalari
| Usul | Qo‘shimcha °C pasayish | Invest | Qisqa tavsif |
|---|---|---|---|
| Termosifon quvur | ≈ 1–2 °C | 900 000 UZS | 200 mm diam. + 6 m vertikal “chimney” (temir), qora bo‘yalgan |
| Quyosh ekranlari | ≈ 1 °C | 35 000 UZS/m² | Janub devorga agrospan + alyumin folga |
| Kenevir mat | ≈ 1,5 °C | 55 000 UZS/m² | Havo kirish joyiga namlanganda evaporativ sovutish beradi |
| Ko‘k‑kulrang tom bo‘yoq | ≈ 0,8 °C | 28 000 UZS/m² | Albedo 0,62 ga chiqadi |
DIY maslaxat: eski PET butilkalardan 3 qavatli “chimney solar updraft” qurilishi – PET qoplamaning issiq bug‘i ichki kanal bo‘ylab yuqoriga tortadi, ΔP ~ 3 Pa.
Ventilyatsiya: Ichki aerodinamika tahlili (CFD minisimulyatsiya)
Computational Fluid Dynamics modeli (Ansys CFX): 30 × 12 × 3 m tovuqxona, 3 m/s shimoliy shamol.
- Ridge vent 0,75 m², side inlets 3 m² → havo alm. 5 750 m³ h⁻¹, o‘rta qavat T = 31,5 °C.
- Vent kengaytirilsa (ridge +40 %): Q → 7 900 m³ h⁻¹, T = 29,8 °C.
- Hududiy shamoldan to‘suvchi devor qo‘yilsa, oqim kesiladi, hotspotlar paydo.
Demak, silliq eshiklar va yovvoyi daraxt to‘smasi kerak emas.
Boshqaruv protokoli (amaliy reja)
| Vaqt | Amal | Maqsad | Asbob |
|---|---|---|---|
| 05:00 | Tom lyuklarini 100 % ochish | Ertalabki sovuq ostida to‘plangan ammiakni chiqarish | Latch tizimi |
| 11:00 | Ko‘tarma yelvizak (inlet) 30 % yopish | Haddan tashqari oqimni oldini olish | Flap vintlari |
| 14:00 | Hijob matini suvga namlash | Evaporativ sovutish, T −1,5 °C | Nasos + timer |
| 19:30 | Kontroll CO₂ (< 3 000 ppm) | Kechga kislorod yetishmovligini oldini olish | Portativ analizator |
Energiya taqqoslamasi
Maydoni (550 m²) ferma 2024 yil iyul:
| Davr | Elektr sarfi, kWh/kun | Suv sarfi, m³ | O‘rt. T (°C) | Effektivnost, % |
|---|---|---|---|---|
| Oldin (faqat fan) | 340 kWh | 1,8 | 34,1 | 3,9 |
| Tabiiy + vent kengay. | 140 kWh | 1,1 | 31,2 | 2,2 |
| Tejash: 200 kWh → ≈ 210 000 UZS/kun (0,95 USD/kWh) va suv 0,7 m³. |
Xulosa
Tabiiy ventilyatsiyani optimallashtirish – tom ridge ventini kengaytirish, yon yelvizaklarni aerodinamik burchakda o‘rnatish va “chimney” effektidan foydalanish orqali bosqichma‑bosqich, past invest bilan amalga oshiriladi. Natijada issiqlik stressi kamayadi, elektr xarajatlari 40–60 % gacha qisqaradi, tirik chiqim va FCR yaxshilanadi.
Savol va maslahatlar uchun: info@caneo.uz / +998 90 190‑55‑59
Manbalar: FAO Heat Stress Factsheet 2023; University of Georgia Poultry Ventilation Manual 2022; Ansys CFD Case Study “Natural Ventilated Broiler House” 2024; O‘zbekiston QMKI Agrobio Lab Report 2024.
